ALT VE ORTA PALEOLİTİK YONTMATAŞ ENDÜSTRİLERİNDE KENAR KAZIYICILARIN BİÇİMSEL TİPOLOJİSİ

PDF görünüm ve yazıyı indirmek için kaynakça sayfasının sonundaki linke tıklayın!

ALT VE ORTA PALEOLİTİK YONTMATAŞ ENDÜSTRİLERİNDE KENAR KAZIYICILARIN BİÇİMSEL TİPOLOJİSİ

   Francois Bordes, Alt ve Orta Paleolitik yontmataş alet endüstrilerinin sınıflandırılması üzerine çalışmalar yapan ilk araştırmacıdır[1]. Lewis Binford ile F. Bordes arasında 1960’larda tipolojide stil-işlevsellik üzerine fikir ayrılıkları olmuştur. Ayrıca, Denise de Sonneville, Perrot ve Yakındoğu Paleolitiği üzerine Ofer Bar-Yosef, Hours tarafından gerçekleştirilen ilk sistematik araştırmalar sonucunda tip biliminin gelişimi için önemli listelemeler yapılmıştır.

   Anadolu Paleolitiği üzerine çalışmalar, 20. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren başlamıştır. Kılıç Kökten, Şevket Aziz Kansu, Enver Bostancı, Muzaffer Şenyürek Anadolu Paleotilitiğinde, Antropoloji biliminde dönemin teknolojik yoksunluğuna rağmen özverili ve önemli çalışmalar yapmış alanında öncü bilim adamlarıdır.

   Işın Yalçınkaya 1989 yılında yayınladığı ‘‘Alt ve Orta Paleolitik Yontmataş Endüstrileri Biçimsel Tipolojisi ve Karain Mağarası’’ kitabında Anadolu Paleolitiği açısından birçok soruyu aydınlatmış ve Paleolitik Çağ yontmataş alet endüstri toplulukları için, ilk sistematik bir Türkçe adlandırma düzeni oluşturarak tip bilimine büyük katkı sağlamıştır. Anadolu’daki Paleolitik Çağ araştırmalarında Işın Yalçınkaya’nın tipolojik adlandırmaları kullanılmakta ve güncelliğini korumaktadır.

   Prof. Dr. Işın Yalçınkaya’nın ‘‘Alt ve Orta Paleolitik Yontmataş Endüstrileri Biçimsel Tipolojisi ve Karain Mağarası[2]’’ adlı kitabının 61-73 sayfalarındaki kenar kazıyıcı alet tipleri, alt tipleri ve çeşitlerine ilişkin adlandırma, tanım ve kavramlar bilgisayarda yazıya dökülüp internete aktarılarak Pleistosen arkeolojisi ile ilgilenen arkeologlara ve Arkeoloji bölümü öğrencilerinin internet yoluyla daha kolay ulaşılabilirliliğini sağlama, etkin bir biçimde yararlanabilmeleri amacı ile hazırlanmıştır.

1.KENAR KAZIYICILAR (Racloirs)

   Yonga, dilgi ya da döküntü parçalar üzerine yapılmış, bir ya da daha fazla kenarı, salt kenar uzunluğunun büyük bir kısmını kaplayacak biçimde devamlı ve düzenli düzeltilerle düz, iç ya da dışbükey olarak şekillendirilmiş aletlerdir. Söz konusu kenarlarda isteyerek yapılmış hiçbir çontuk ya da dişleme bulunmaz.

Tamamlayıcı Bilgiler: 

  Kenar kazıyıcılar yonga, dilgi ve döküntüler üzerine yapıldıkları gibi, özellikle Alt Paleolitik’te, çakıl ve çekirdekler üzerine de yapılabilirler. Yonga ve dilgiler üzerine yapıldıkları zaman, topuğa göre yek yan kenar kazıyıcıları ayırt etmeye olanak verirler.

   Kenar kazıyıcı yapılırken amaç kenarı keskinleştirmekten çok, onu kütleştirerek düzeltmek ve böylece kazıma ve kesme işlemi için onu daha sağlam bir yapıya ulaştırmaktır.

   Eldeki parça, kazıyıcı haline sokulurken dik, pulcuklu, basamak pulcuklu, koşut, yarı koşut, kalın, ince, almaşık gibi çeşitli düzelti teknikleri kullanılır. Ancak bu tekniklerden dik düzeltili tekniğindeki düzeltiler hiçbir zaman bir kazağınınki ya da bir sonsal aletinki kadar dik değildir.

   Kenar kazıyıcılar erken Acheuleen’den başlayarak tüm taş kültürleri içinde çok sayıda bulunurlar. Bazı Mousterien tabakalarında görece az olmalarına karşın, yine de Mousterien endüstrisini karakterize eden alet tipleridir.

Olası kullanımları:

   Deriyi sıyırmada ve düzlemede; odun, kemik, boynuz gibi nesneleri sıyırmada ve diğer aletlerin yapımında kullanılan araçlardır.

Ana Tip, Alt ip ve Çeşitleri:

   Kenar kazıyıcılar Alt ve Orta Paleolitik yontmataş aletler içinde çok yoğun bir biçimde kullanılmışlardır. Bunun doğal sonucu olarak da alt tipler ve onların çeşitleri açısından en fazla çeşitlilik gösteren tiptir. Karain Mağarası için de bu genel kural geçerlidir. Bu nedenle diğer aletlere göre üzerinde daha ayrıntılı bir biçimde durmak gereği duyulmuştur.

   Alt tipleri fazla olan bu kazıyıcılar, kazıyıcı kenarlarının biçimlerine göre öncelikle düz, içbükey, ve dışbükey olma özelliklerini gösterirler.

   Bu üç özelliğinin saptanabilmesinde Bordes(1961 s.12), bir cetvel ya da kalem yardımıyla çok basit bir yöntem geliştirmiştir. Kazıyıcı kenara uygulanan cetvel, bu kenara düz çizgi boyunca ya da birçok noktalardan teğetse düz olma; yalnızca iki noktadan teğetse içbükey; yalnızca bir noktadan teğetse dışbükey olma durumu saptanır.

Kenar Kazıyıcıların Ana, Alt Tip ve Çeşitlerinin Dizgesi:

 TEK KENAR KAZIYICI (racloir simple)

    Tek düz kenar kazıyıcı (r. Simple droit)

    Tek yan kenar kazıyıcı (r. Lateral simple)

    Tek içbükey kenar kazıyıcı ( r. Simple concave)

    Tek dışbükey kenar kazıyıcı ( r. Simple convexe)

        Basit tek dışbükey kenar kazıyıcı ( r. S. C. Ordinaire)

        Quina tip tek dışbükey kenar kazıyıcı ( r. S. C. Type Quina)

        Yarı Quina tek dışbükey kenar kazıyıcı ( r. S. C. Demie Quina)

İKİ KENAR KAZIYICI (racloir double)

    İki düz kenar kazıyıcı (r. Double droit)

    Düz ve dışbükey kenar kazıyıcı (r. Droit-convexe)

    Düz ve içbükey kenar kazıyıcı (r. Droit-concave)

    İki dışbükey kenar kazıyıcı (r. Biconwexe)

    İki içbükey kenar kazıyıcı (r. Biconcave)

    İç ve dışbükey kenar kazıyıcı (r. Concave-conwexe)

YÖNEŞEN KENAR KAZIYICI (racloir convergent)

    Düz yöneşen kenar kazıyıcı (r. Convergent droit)

    Dışbükey yöneşen kenar kazıyıcı (r. Convergent convexe)

    İçbükey yöneşen kenar kazıyıcı (r. Convergent concave)

    Düz ve dışbükey yöneşen kenar kazıyıcı (r. Convergent droit-convexe)

    Düz ve içbükey yöneşen kenar kazıyıcı (r. C. Droit-concave)

    İç ve dışbükey yöneşen kenar kazıyıcı (r. C. Concave-convexe)

    Tek yan saplı yöneşen kenar kazıyıcı ( r. C. A pedoncule unila-terale)

YATIK YÖNEŞEN KENAR KAZIYICILAR (racloir dejete)

    Basit yatık yöneşen kenar kazıyıcı (r. Dejete simple)

    İkili yatık yöneşen kenar kazıyıcı (r. Dejete double)

    Üçlü yatık yöneşen kenar kazıyıcı (r. Dejete triple)

YATAY KENAR KAZIYICI (racloir transversal)

     İki yatay kenar kazıyıcı (r. Transversal double)

     Düz yatay kenar kazıyıcı (r. Transversal droit)

     Dışbükey yatay kenar kazıyıcı ( r. Transversal convexe)

         Basit dışbükey yatay kenar kazıyıcı (r. T. C. Ordinaire)

         Quina tip dışbükey yatay kenar kazıyıcı (r. T. C. Type Quina)

         Yarı Quina dışbükey yatay kenar kazıyıcı (r. T. C. Demie Quina)

         Clactonien çontuklu dışbükey yatay kenar kazıyıcı

     İçbükey yatay kenar kenar kazıyıcı (r. Transversal concave)

KÖŞE KENAR KAZIYICI (racloir d’angle)

DİK DÜZELTİLİ KENAR KAZIYICI (racloir a retouche abrupte)

SIRTI İNCELTİLMİŞ KENAR KAZIYICI (racloir a dos aminci)

İÇ YÜZDE KENAR KAZIYICI (racloir sur face plane)

    İç yüzde düz kenar kazıyıcı

    İç yüzde dışbükey kenar kazıyıcı

    İç yüzde içbükey kenar kazıyıcı

    İç iki kenar kazıyıcı

    İç yüzde yöneşen kenar kazıyıcı

ALMAŞIK KENAR KAZIYICI (racloir alterne)

    Aynı yönde almaşık kenar kazıyıcı

    Ters yönde almaşık kenar kazıyıcı

    Yöneşen almaşık kenar kazıyıcı

    Yatık yöneşen almaşık kenar kazıyıcı

İKİ YÜZDEN DÜZELTİLİ KENAR KAZIYICI (racloir a retouche biface)

     İki yüzden düzeltili basit kenar kazıyıcı

     İki yüzden düzeltili Quina tip kenar kazıyıcı

1.1.TEK KENAR KAZIYICILAR:

     Kenar kazıyıcı tanımına uygun olarak, kenarlarından yalnızca bir tanesi salt uzunluğunun 2/3’sini kaplayacak biçimde düzenli ve devamlı düzeltilerle kazıyıcı haline dönüştürülmüş yonga dilgi ya da döküntülerdir.

    

     Tek Düz Kenar Kazıyıcı:

     Tek bir düz kenarı kazıyıcı haline dönüştürülmüş kenar kazıyıcılardır.

     

     Tek Yan Kenar Kazıyıcı: Yonga ya da dilgi üzerine yapılmış, düzeltili kenarı yonga eksenine az çok koşut olan kenar kazıyıcılardır.

     Tek İçbükey Kenar Kazıyıcı:

     İçeriye doğru belirgin ya da hafif yay yaparak giren bir kenar gösteren kenar kazıyıcılardır. Bazen çontuklu aletlerle karıştırılırlar. Fakat onlardan daha büyük bir yay göstermeleriyle ayrılırlar.

   

  

Tek Dışbükey Kenar Kazıyıcı:

     Dışarıya doğru belirgin ya da hafif bir yay yapan bir kenar gösteren tiplerdir.

     Bordes (1961 s.26) bunları teorik olarak üç çeşide ayırır:

     Basit Tek Dışbükey Kenar Kazıyıcı: Dışbükeylik özelliği değişkendir; hemen hemen düz, oldukça yayımsı, tam yay biçimli olmak üzere.

     Quina Tip Tek Dışbükey Kenar Kazıyıcı: Kalınlıkları ile ayrıcalık gösterirler. Kenar tam anlamıyla yay biçimlidir. Pulcuklu, çoğunlukla basamak pulcuklu düzeltilerle işlenmişlerdir.

     Yarı Quina Tek Dışbükey Kenar Kazıyıcı: Quina tiplilerden  göreli olarak ince oluşlarıyla ayrılırlar. Genellikle pulcuklu düzeltilerle işlenmişlerdir. Ancak kalın olanlar basamak pulcuklu düzelti taşırlar.

1.2.İKİ KENAR KAZIYICILAR:  

     Kenar kazıyıcı tanımına uygun olarak birbirine bitişik olmayan iki kenarı düzeltilerle kazıyıcı haline getirilmiş tiplerdir.

     Farklı alt tipler gösterirler. Bu alt tiplerin tanımları kenar kazıyıcı ve tek kenar kazıyıcılar için verilen genel tanımların ışığında yapılabileceğinden ve adlarını yukarda sıraladığımız için burada bunların ayrı ayrı tanımlarına girmiyoruz.

1.3.YÖNEŞEN KENAR KAZIYICILAR:

     Düzenli düzeltilerle işlenmiş iki kenarı, parçanın bir ucunda, özellikle üst ucunda birleşen kenar kazıyıcılardır. Uçtaki açının büyüklüğü ve parçanın kalınlığı, bu aletin uç olarak sınıflandırılmasını ya da uçlarla karıştırılmasını önler (Dossiers de l’Archeologie, 1979 s.71)

     Kuramsal olarak iki kenar kazıyıcılar kadar kategorilere ayrılabilirler, fakat bu birleşik biçimlerin ender oluşu nedeniyle 4 alt tipe indirgenmektedirler (Bordes, 1961, s. 27). Ancak, elimizdeki verileri göz önünde bulundurursak bunlara, düz ve dışbükey; düz ve içbükey; iç ve dışbükey kenar kazıyıcı alt tiplerini de ekleyebiliriz.

1.4.YATIK YÖNEŞEN KENAR KAZIYICILAR:

     Alet ekseninin, yonga ekseni ile 25dereceden büyük bir açı oluşturduğu, yonga ya da dilgi üzerinde yöneşen kenarların düzeltilenmesi ile oluşturulmuş kazıyıcı tipleridir.

     Yönlendirmede topuk önemli bir hareket noktasını oluşturur. Topuğun bulunmadığı durumlarda, genellikle vurma yumrusundan başlayarak iç yüzde yayılan vurma halkalarına göre kazıyıcı kenarlar sağa yatıksa, ‘‘sağa yatık’’; sola yatıksa ‘‘sola yatık’’ yöneşen kenar kenar kazıyıcılar olarak adlandırılırlar.

     Bu ana tipi üç alt tipe ayırmak olanaklıdır. İkili yatık yöneşen kenar kazıyıcılarda bir kenar; üçlülerde ise iki kenar ortak kenarı oluşturmaktadır.

     Bu kazıyıcıların tepe açıları ve kenar durumları için Bordes (1961 s. 27) bir işaretleme yöntemi önermektedir. Buna göre, tepedeki dik açı (D), dar açı (A), geniş açı (O) ile; düz kenar (a), dışbükey kenar (b), içbükey kenar ise (c) ile işaretlenebilir. (aDa; aAc; bOb v.s.)[3]

     Yine aynı araştırıcı, yatık yöneşen kenar kazıyıcıların yüzdesinin Mousterien yataklarda kuvvetli bir şekilde değiştiğini ve %7-8’i geçtiği zaman Fransa’nın güneybatısında oldukça eski bir Mousterien’i belirlediğini ve kuvvetli bi oran durumunda Yabroudien’in özelliği olduğunu vurguluyor(a.g.y.).

1.5.YATAY KENAR KAZIYICILAR:

     Çoğunlukla topuğun karşı tarafındaki kenarın, ender olarak da bununla birlikte topuk kenarının devamlı ve düzenli düzeltilerle kenar kazıyıcı haline sokulduğu, Levallois olan ya da olmayan yongalar üzerine yapılmış kenar kazıyıcılardır.

     Kazıyıcı kenarın topuğun karşısında olması durumunda, yatay oluş özelliğinin saptanması Bordes (1961 s.12, fig. 3/1-4) un da belirttiği gibi güç değildir. Ancak problemli durumlarda, parçanın iç yüzü üzerinde, kazıyıcı kenarın iki uç köşesinden geçen bir çizgi ve yonga ekseni çizilir. Bu iki çizginin kesiştiği noktadaki açı 45derceden fazla ise, kenar kazıyıcı bir yatay kenar kazıyıcıdır. Eğer tam 45derece geliyorsa, bu durumda enderlik kuralı uygulanır ve eğer endüstri topluluğu içinde yatay kenar kazıyıcılar fazla ise alet ‘‘yatay kenar kazıyıcı’’, eğer karşıt durum varsa alet, ‘‘tek kenar kazıyıcı olarak sınıflandırılmalıdır (a.g.y).

    Yatay kenar kazıyıcılara, Batı Avrupa’da Clactonien, Acheuleen ve özellikle Mousterien içinde çok yoğun olarak rastlanıyor.

    İki Yatay Kenar Kazıyıcı:

   Yatay kenar kazıyıcıların tanımındada belirtildiği gibi, ikinci kazıyıcı topuğun bulunduğu kenar üzerindedir. Bu tip kenar kazıyıcılarda topuk üzerinde bulunan düzeltiler, yonga koparılmadan önce çekirdek kenarının düzenlenmesi amacına yönelik düzeltilerden farklıdır. Bu ikinci tür düzeltiler daha az düzgün olup, kenara dalgalı bir görünüm verirler.

     İki yatay kenar kazıyıcılar Paleolitik endüstriler arasında oldukça ender rastlanan tiplerdir. Bu tip kenar kazıyıcıların yapılmasında iki tür olasılığı düşünebiliriz: a) Birinci yatay kenar kazıyıcı kullanılıp köreldikten sonra, aynı parça üzerinde diğer kenar, kazıyıcı haline dönüştürülerek ikinci yatay kenar elde edilmiş olabilir. b) İki yatay kenar iki yönlü (öne, geriye) bir kazıma ve sıyırma işlemine yönelik bir amaçla yapılmış olabilir. İki yatay kenar kazıyıcılar üzerinde yapılacak ayrıntılı bir çalışma bu sorulara cevap bulabilir.

   Düz Yatay Kenar Kazıyıcı:

   Düzeltili kenarın düz olma özelliğini gösterdiği kenar kazıyıcılardır. Çoğunlukla yassı, ender olarak kalın yongalar üzerine yapılmışlardır. Quina tipte düzelti taşıyanları da vardır.

  

   Dışbükey Yatay Kenar Kazıyıcı:

   Düzeltili yatay kenarın dışbükey olma özelliğini gösterdiği kenar kazıyıcılardır. Düzeltiler Quina ya da yarı Quina tipte olabilirler. Endüstriler içinde sayıları bir hayli fazla olan bu kenar kazıyıcılar 4 ana çeşit gösterirler.

-Basit dışbükey yatay kenar kazıyıcı:

Genallikle yassı, ender olarak da kalın yongalar üzerine yapılmışlardır.

-Quina tip dışbükey yatay kenar kazıyıcı:

Ana tipinin tanımında da verildiği gibi, Quina tip (basamak pulcuklu) düzelti taşırlar, bu nedenle de kalın yongalar üzerine yapılmışlardır.

-Yarı Quina dışbükey yatay kenar kazıyıcı:

Quina tiplilerden üzerlerine yapıldıkları yongaların göreli olarak daha ince oluşlarıyla ayrılırlar

.-Clactonien çontuklu dışbükey yatay kenar kazıyıcı:Sağ ya da sol tarafında düzeltili ya da düzeltisiz bir Clactonien çontuk açılmış, çoğunlukla Quina tipte olan bir dışbükey yatay kenar kazıyıcı çeşididir.

  

 İçbükey Yatay Kenar Kazıyıcı:

     Düzeltili yatay kenarın içbükey olma durumu gösterdiği, çeşitli kalınlıktaki yongalar üzerine yapılmış bir yatay kenar kazıyıcı alt tipidir.

1.6.KÖŞE KENAR KAZIYICILAR:

     Bu tipleri önce Bordes (1954, fig. 107/5) adlandırmış ve çizmiştir. Daha sonra J. de Heinzelin-Braucourt (1962 s. 26) tanımlamıştır. Bu tip kenar kazıyıcılar, düzeltilerin küt köşeli küçük bir kenar parçası üzerinde yapıldığı kenar kazıyıcılardır.

1.7.DİK DÜZELTİLİ KENAR KAZIYICILAR:

     Dik ya da yarı dik düzeltilerle kenar kazıyıcı haline çevrilmiş, genellikle ince yonga yada parçalar üzerine yapılmış tiplerdir. Diğer kenarın keskin oluşuyla sırtlı bıçaklardan; boylarının daha büyük, düzeltilerinin daha az dik oluşuyla kazağılardan ayrılırlar. Batı Avrupa’da Acheuleen gelenekli Mousterien ile tipik Mousterien’de genellikle çok sayıda bulunurlar.

1.8.SIRTI İNCELTİLMİŞ KENAR KAZIYICI:

     Kenar kazıyıcının oldukça kalın olan karşı kenarının bazen bir, çoğunlukla iki yüzden düzenli olmayan düzeltilerle inceltilmesiyle elde edilmiş tiplerdir. Sırtı inceltilmiş kenar kazıyıcılar güneydoğu Fransa’da göreli olarak çok sayıda bulunurlar.

     Gerçek bir sırt inceltilmesi söz konusu olmaksızın, çoğunlukla vurma yumrusunun ortadan kaldırılması amacına bağlı olan yatay kenar kazıyıcılar bunun dışındadır.

1.9.İÇ YÜZDE KENAR KAZIYICILAR:

     Diğer kazıyıcılardan farklı olarak düzeltilerin yonganın iç yüzü kenarlarından biri ya da ikisi üzerinde yer aldığı kenar kazıyıcılardır. Kazıyıcı kenarın ya da kenarların durumuna göre. 5 alt tip saptamak olanağı vardır.

1.10.ALMAŞIK KENAR KAZIYICILAR:

     Düzeltilerin aynı zamanda hem iç, hem de dış yüz üzerinde yer aldığı kenar kazıyıcılardır. En yaygın tiplerde düzeltiler, üst yüzde bir kenar, alt yüzde ise diğer kenar üzerinde yer alır (Ters yönde almaşık kenar kazıyıcı). Ender olan tipte ise, aynı kenarın bir kısmı üst, diğer kısmı alt yüzden düzeltilenmiştir (Aynı yönde almaşık kenar kazıyıcı).

     Bu kenar kazıyıcılar bazı kez yöneşik, bazı kez de yatık olabilirler. Bu durumda kendi kategorilerinde sınıflandırılırlar.

1.11.İKİ YÜZDEN DÜZELTİLİ KENAR KAZIYICILAR:

      İki yüzden düzeltilerle kenar kazıyıcıya dönüştürülmüş tiplerdir.

       İki yüzden düzeltili basit kenar kazıyıcı:

   Kullanım kenarı iki yüzden düzeltilerle şekillendirilmiş tiplerdir. Az çok kaplayıcı olan bu düzeltiler iç ya da dış yüzü tamamen kaplamazlar.

     

       İki yüzden düzeltili Quina tip kenar kazıyıcılar: İç yüzün kaplayıcı, yassı, büyük çıkarımlarla tamamen kaldırıldığı, üst yüzün küçük yontu, çoğunlukla basamak pulcuklu düzeltilerle işlendiği, çeşitli büyüklüktesi kalın yongalar üzerine yapılmış kenar kazıyıcılardır.

KAYNAKÇA

   Yalçınkaya, Işın. ‘‘Alt ve Orta Paleolitik Yontmataş Endüstrileri Biçimsel Tipolojisi ve Karain Mağarası’’. Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara. 1989.

 F. Bordes. ‘‘Typologie du Paleolithique Ancien et Moyen’’. Institut de Prehistoire. Bordeaux. 1961.

    

    

            

---

[1] Bordes, 1961.

[2] Işın Yalçınkaya, Alt ve Orta Paleolitik Yontmataş Endüstrileri Biçimsel Tipolojisi ve Karain Mağarası, T.T.K. Yayınları, 1989, Ankara, sf. 61-73

[3]  İstatistik yöntemi uygulamak isteyenler için bu açıları (D), (S), (G) şeklinde değiştirebiliriz. (D: dik açı, S: dar açı, G: geniş açı).
https://docs.google.com/file/d/0B1dX9mz-7MtUR3pWTVJfY3ZXOEk/edit